Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού

Η Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1989. Αποτελεί την πρώτη, νομικά δεσμευτική διεθνή Πράξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, με την οποία κατοχυρώνεται το πλήρες φάσμα των δικαιωμάτων του παιδιού. Όπως θα διαφανεί στη συνέχεια της ομιλίας μου, η Σύμβαση δεν είναι και δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται, μόνο ως ένα νομικό κείμενο. Θεμελιωμένη στη θεώρηση του παιδιού ως υποκειμένου δικαιωμάτων, η Σύμβαση διαμορφώνει ένα πλαίσιο που αφορά τη συνολική ανάπτυξη του παιδιού, ως μιας μοναδικής προσωπικότητας σε συνάρτηση με τις πολλαπλές κοινωνικές του υπαγωγές.

Η Σύμβαση δεσμεύει τα συμβαλλόμενα Κράτη να αναγνωρίζουν ότι, το κάθε παιδί, από τη στιγμή της γέννησής του, είναι ολοκληρωμένη ανθρώπινη ύπαρξη, φορέας εγγενούς αξιοπρέπειας και, ως εκ τούτου, πληρούσα τα κριτήρια να απολαμβάνει το συνολικό πλέγμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η θεώρηση του παιδιού ως υποκειμένου δικαιωμάτων συνεπάγεται ότι, η αναγνώριση και ο σεβασμός των δικαιωμάτων του παιδιού είναι, πάνω από όλα, νομική επιταγή και ότι, σε καμιά περίπτωση, δεν μπορεί να επαφίεται στη μεγαλοψυχία των ενηλίκων.

Όπως κάθε άλλη Πράξη Διεθνούς Δικαίου, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, θα πρέπει να διαβάζεται ως ενιαίο κείμενο, το οποίο χαρακτηρίζει η δυναμική διάρθρωση και αλληλεξάρτηση των άρθρων της. Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού στο Γενικό Σχόλιο Υπ. Αρ. 3, ενισχύει το ενιαίο των προνοιών της Σύμβασης, καθορίζοντας τέσσερις βασικές αρχές οι οποίες, θα πρέπει να λειτουργούν ως καθοδηγητικές για την εφαρμογή όλων των δικαιωμάτων που κατοχυρώνει η Σύμβαση. Αυτές είναι: Η αρχή της μη διάκρισης (Άρθρο 2), η αρχή ότι το συμφέρον του παιδιού πρέπει να αποτελεί τον πρωταρχικό στόχο σε όλες τις αποφάσεις και δράσεις που αφορούν το παιδί (Άρθρο 3), η αρχή ότι κάθε παιδί έχει εγγενές δικαίωμα στη ζωή και στην καλύτερη δυνατή ανάπτυξή του (Άρθρο 6) και η αρχή της συμμετοχής και του σεβασμού των απόψεων του παιδιού σε όλα τα θέματα που το αφορούν (Άρθρο 12).

Η ίδια Επιτροπή, στο Γενικό της Σχόλιο Υπ. Αρ. 7, επισημαίνει ότι, το δικαίωμα στην επιβίωση και την ανάπτυξη μπορεί να εφαρμοστεί μόνο με ένα ολιστικό τρόπο, μέσα από την εφαρμογή όλων των άλλων προνοιών της Σύμβασης, περιλαμβανομένων των δικαιωμάτων στην υγεία, σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο ζωής, ένα υγιές και ασφαλές περιβάλλον, στην εκπαίδευση και το παιχνίδι, όπως, επίσης, μέσα από το σεβασμό των ευθυνών των γονιών και την παροχή στήριξης και ποιοτικών υπηρεσιών.

Ο ρόλος της οικογένειας

Αυτή η επισήμανση της Επιτροπής, αναδεικνύει την τριαδική σχέση ανάμεσα στο παιδί, τους γονείς και το κράτος, πάνω στην οποία θεμελιώνεται η Σύμβαση. Στη βάση της τριαδικής αυτής σχέσης, το κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη να στηρίξει και να προωθήσει τα δικαιώματα του παιδιού είτε άμεσα, μέσα από την ανάπτυξη πολιτικών που αφορούν το παιδί και τα δικαιώματά του, είτε έμμεσα, μέσω νομοθετικών και διοικητικών μέτρων που αποσκοπούν στην ενίσχυση και την ενδυνάμωση της οικογένειας. Η Σύμβαση, ενώ προβλέπει ότι, στους γονείς «ανήκει πρωτίστως η ευθύνη της εξασφάλισης, μέσα στα όρια των δυνατοτήτων τους και των οικονομικών μέσων τους, των απαραίτητων για την ανάπτυξη του παιδιού συνθηκών ζωής» (Άρθρο 27), ταυτόχρονα, υποχρεώνει, τα Συμβαλλόμενα Κράτη «να παίρνουν τα κατάλληλα μέτρα, για να βοηθήσουν τους γονείς και τα άλλα πρόσωπα που είναι υπεύθυνα για το παιδί, να εφαρμόσουν το δικαίωμα αυτό και να προσφέρουν, σε περίπτωση ανάγκης, υλική βοήθεια και προγράμματα στήριξης, κυρίως, σε σχέση με τη διατροφή, το ρουχισμό και την κατοικία» Άρθρο 27 (2).

Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, κατά το παράδειγμα άλλων διεθνών Πράξεων Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, υπογραμμίζει τον κεντρικό ρόλο της οικογένειας στο πλαίσιο της κοινωνίας. Αποδίδει στην οικογένεια πρωταρχικό ρόλο στα πλαίσια της ανατροφής του παιδιού, αναγνωρίζοντας ότι, «είναι η θεμελιώδης μονάδα της κοινωνίας και το φυσικό περιβάλλον για την ανάπτυξη και την ευημερία όλων των μελών της, και ιδιαίτερα των παιδιών». Παράλληλα, αναγνωρίζει ότι, «το παιδί για την αρμονική ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, πρέπει να μεγαλώνει μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, σ' ένα κλίμα ευτυχίας, αγάπης και κατανόησης» (Προοίμιο). Σημειώνω εδώ ότι, οι διεθνείς Πράξεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης και της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, προσεγγίζουν με μια διευρυμένη αντίληψη τον όρο οικογένεια, ούτως ώστε, αυτός να καλύπτει κάθε είδους, κοινωνικά αποδεκτή, οικογενειακή δομή.

Αν και η Σύμβαση δε συγκεκριμενοποιεί περισσότερο τις γονικές ευθύνες και καθήκοντα, ωστόσο παρέχει το υπόβαθρο πάνω στο οποίο είναι δυνατόν να στηριχτούν οι γονείς, προκειμένου να οικοδομήσουν γονικές συμπεριφορές και στάσεις ικανές να διαμορφώσουν ένα οικογενειακό περιβάλλον, εμποτισμένο με το σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα γενικά και τα δικαιώματα του παιδιού πιο ειδικά.

Θετική Άσκηση του Γονικού Ρόλου

Το Συμβούλιο της Ευρώπης, με σημείο αναφοράς τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την τριαδική σχέση που αυτή εισάγει ανάμεσα σε παιδιά – γονείς – κράτος, καθώς και την μετατόπιση από τη γονική εξουσία στη γονική ευθύνη, προωθεί, τα τελευταία χρόνια, την έννοια της θετικής άσκησης του γονικού ρόλου. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, στόχος κάθε γονιού θα πρέπει να είναι η προώθηση μιας θετικής σχέσης παιδιού – γονιού, η οποία να θεμελιώνεται στην άσκηση της γονικής ευθύνης και να βελτιστοποιεί το αναπτυξιακό δυναμικό και την ευημερία του παιδιού.

Το 2006, η Επιτροπή Υπουργών εξέδωσε μάλιστα Συστάσεις Recommendation Rec(2006)19 of the Committee of Ministers to member states on policy to support positive parenting

προς τα κράτη μέλη όσον αφορά την πολιτική στήριξης της θετικής άσκησης του γονικού ρόλου. Η θετική άσκηση του γονικού ρόλου αναφέρεται σε εκείνη τη γονική συμπεριφορά «που είναι βασισμένη στην προώθηση του συμφέροντος του παιδιού και εμπερικλείει την παροχή φροντίδας και ενδυνάμωσης σε ένα περιβάλλον χωρίς βία στο οποίο παρέχεται αναγνώριση και καθοδήγηση, ενώ, παράλληλα, υπάρχουν όρια, τα οποία θα επιτρέψουν την πλήρη και θετική ανάπτυξη του παιδιού».

Σύμφωνα με την επεξηγηματική έκθεση του κειμένου των Συστάσεων αυτών (explanatory report), η θετική άσκηση του γονικού ρόλου περιλαμβάνει τις ακόλουθες γονικές συμπεριφορές και αξίες:

●Φροντίδα/ανατροφή, η οποία να ανταποκρίνεται στην ανάγκη του παιδιού για αγάπη και φροντίδα. Το παιδί χρειάζεται αποδοχή, ευαισθησία, ανταπόκριση, εμπλοκή και υποστήριξη. Ο γονιός είναι σε θέση να προσφέρει στο παιδί στοργή και χαρά, να το παρηγορήσει στον πόνο, να μιλήσει μαζί του για τις ανησυχίες του, να συντηρήσει ένα θετικό συναισθηματικό τόνο στο σπίτι, παρέχοντας, ταυτόχρονα, βασική φροντίδα και ασφάλεια. Με τον τρόπο αυτό, το παιδί έχει τη δυνατότητα να εξερευνήσει τον κόσμο και να επιστρέψει στους γονείς όταν νιώθει άγχος ή είναι θλιμμένο.

●Δομή και καθοδήγηση, που να παρέχει στο παιδί το αίσθημα της ασφάλειας και της προβλεπτικότητας. Βοηθά το παιδί να παραδέχεται την ευθύνη των πράξεων του, να αντιλαμβάνεται τις ανάγκες των άλλων και να αναπτύσσει αυτοέλεγχο. Για να το πετύχει αυτό, ο γονιός θα πρέπει να βοηθήσει το παιδί να κατανοήσει ποιες είναι οι σταθερές, να θέσει λογικά και κατάλληλα όρια και να λάβει υπόψη τις απόψεις και τις αντιδράσεις του παιδιού. Ο γονιός θα πρέπει να έχει, επίσης, ένα συστηματικό (αλλά όχι άκαμπτο) πρόγραμμα για κάθε μέρα με τακτικό χρόνο και δραστηριότητες της οικογένειας. Είναι απαραίτητο, ο γονιός να είναι ευέλικτος, να μιλά και να διαβουλεύεται με το παιδί του καθώς αυτό μεγαλώνει.

●Αναγνώριση, η οποία αναφέρεται στην ανάγκη κάθε παιδιού να το βλέπουν, να το ακούν και να του αποδίδουν αξία ως άτομο. Απαιτεί το ενδιαφέρον των γονιών στις καθημερινές εμπειρίες των παιδιών τους, όπως, επίσης, να δίνουν προσοχή στα όσα έχει να πει, προσπαθώντας να κατανοήσουν τη δική του προοπτική και βοηθώντας το να εκφράσει τα συναισθήματά του. Απαιτεί, επίσης, να προσφέρεται η δυνατότητα στο παιδί να έχει άποψη και να παίζει ενεργό ρόλο στην οικογενειακή ζωή και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

●Ενδυνάμωση, η οποία αναφέρεται στην ενίσχυση της αίσθησης που έχει το παιδί όσον αφορά τη δυνατότητά του να έχει προσωπικό έλεγχο και την ικανότητα να επηρεάζει τις στάσεις και τις συμπεριφορές των άλλων. Οι γονείς μπορούν να εστιαστούν στα δυνατά σημεία του παιδιού και να εκδηλώσουν την πίστη τους στις προοπτικές του. Παραπέρα, οι γονείς είναι σε θέση να δημιουργήσουν ευκαιρίες μάθησης για το παιδί, να του δώσουν τη δυνατότητα νέων εμπειριών και κοινωνικών σχέσεων. Όλα τα παιδιά, έχουν τις στιγμές όπου συμπεριφέρονται με μεγαλύτερη ωριμότητα και τις στιγμές τους, όπου συμπεριφέρονται με λιγότερη ωριμότητα. Στη διάρκεια αυτών των στιγμών, είναι σημαντικό, οι γονείς να τα υποστηρίξουν και να τα βοηθήσουν να μεταβούν στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης.

Φίλες και φίλοι,

Η θετική άσκηση του γονικού ρόλου, η ανατροφή των παιδιών με τρόπο που να τους επιτρέψει να επιτύχουν το καλύτερο στο σπίτι, το σχολείο, με τους φίλους και μέσα στην κοινότητα, προϋποθέτει γονείς ζεστούς και υποστηρικτικούς, γονείς που να έχουν τη διάθεση να επενδύσουν χρόνο στη σχέση τους με τα παιδιά τους και να κατανοήσουν τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς τους. Προϋποθέτει, ακόμη, γονείς που να θέτουν κανόνες, που να ενθαρρύνουν την ανοιχτή επικοινωνία με τα παιδιά τους και που θα αντιδρούν στην κακή συμπεριφορά με το λόγο παρά με την επιβολή σκληρών τιμωριών. Πάνω απ’ όλα, προϋποθέτει ενδυναμωμένους γονείς, οι οποίοι να γνωρίζουν το ρόλο τους, τα δικαιώματα των παιδιών τους - τις δικές τους ευθύνες και υποχρεώσεις, που πηγάζουν από τα δικαιώματα των παιδιών τους, καθώς και τα δικά τους δικαιώματα ως γονείς.

Στις Συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης, καλούνται οι κυβερνήσεις των Κρατών μελών του Συμβουλίου, να αναπτύξουν, πολιτικές και προγράμματα που να υποστηρίζουν το έργο των γονιών και να ενισχύουν την προσπάθειά τους για την άσκηση του θετικού γονικού ρόλου, καθώς και ολοκληρωμένων Κατευθυντήριων Γραμμών και υποστηρικτικών προγραμμάτων για γονείς.

Η θετική άσκηση γονικού ρόλου δεν μπορεί να θεωρηθεί, σε καμιά περίπτωση, αποκλειστικά και μόνο, ως μια ιδιωτική πρόκληση, ένα ζήτημα στο οποίο ο κάθε γονιός θα πρέπει να ανταποκριθεί, βασιζόμενος αποκλειστικά και μόνο στις δικές του δυνάμεις και δυνατότητες. Ο γονικός ρόλος είναι, πρωτίστως, ρόλος κοινωνικός. Διαμορφώνεται και καθορίζεται, πέραν και έξω από το πλαίσιο παιδί – γονιός, στο πλαίσιο της διευρυμένης οικογένειας, της γειτονιάς, της κοινότητας και της ευρύτερης κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής πραγματικότητας. Ως εκ τούτου, η προώθηση προτύπων θετικής γονικής συμπεριφοράς, είναι θέμα που αφορά, πρωτίστως, την πολιτεία, αλλά και το σύνολο της κοινωνίας. Στην προσπάθεια αυτή είναι πολύτιμη και απαραίτητη η συμβολή της Πανεπιστημιακής κοινότητας. Είμαι βέβαιη ότι, η πρωτοβουλία του Κέντρου Εφαρμοσμένης Νευροεπιστήμης και του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, να οργανώσουν το «Βιωματικό Πρόγραμμα Ψυχοεκπαίδευσης Γονέων ΑΕΡΟΣΤΑΤΑ», θα συμβάλει στην κατεύθυνση αυτή.

Συγχαίρω, λοιπόν, τους εμπνευστές και όσους εργάστηκαν για την υλοποίηση της πρωτοβουλίας αυτής.

Εύχομαι σε όλους εσάς τους γονείς, αλλά, και τα παιδιά που θα λάβουν μέρος στα εργαστήρια, ένα παραγωγικό απόγευμα.