A. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού

Πρόνοιες της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού σε σχέση με τα ΜΜΕ

Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την οποία επικύρωσε η Κύπρος το 1991 (μετά τη ψήφιση του Νόμου 243/1990) και, επομένως, δεσμεύει την Κυπριακή Δημοκρατία με αυξημένη ισχύ έναντι οποιουδήποτε εθνικού νόμου διαλαμβάνει πρόνοιες και αρχές οι οποίες επιβάλλεται να καθοδηγούν τις θέσεις, απόψεις, στάσεις και συμπεριφορές των ΜΜΕ σε θέματα που με οποιοδήποτε τρόπο αγγίζουν παιδιά.

Σύμφωνα με το Άρθρο 3(1) της Σύμβασης επιβάλλεται όπως «Σε όλες τις αποφάσεις που αφορούν τα παιδιά, είτε αυτές λαμβάνονται από δημόσιους ή ιδιωτικούς οργανισμούς κοινωνικής ευημερίας, είτε από τα δικαστήρια, τις διοικητικές αρχές ή από τα νομοθετικά όργανα, πρέπει να λαμβάνεται πρωτίστως υπόψη το συμφέρον του παιδιού». Οι επαγγελματίες των ΜΜΕ θα πρέπει να έχουν την αρχή του συμφέροντος του παιδιού ως ένα από τα βασικά κριτήρια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων όπου τα θέματα αφορούν παιδιά, εμπλέκονται παιδιά ή απευθύνονται σε παιδιά.

Το Άρθρο 16 της Σύμβασης καθορίζει ότι: «1. Κανένα παιδί δεν θα αποτελεί αντικείμενο αυθαίρετων ή παράνομων παρεμβάσεων στην ιδιωτική του ζωή, στην οικογένειά του, στην κατοικία του ή στην αλληλογραφία του, ούτε παράνομων προσβολών της τιμής και της υπόληψής του. 2. Το παιδί δικαιούται να προστατεύεται από το νόμο έναντι τέτοιων – παρεμβάσεων ή προσβολών». Τούτο σημαίνει ότι, οι επαγγελματίες των ΜΜΕ υποχρεούνται να προστατεύουν την ταυτότητα των παιδιών στα θέματα που παρουσιάζουν. Η προστασία της ταυτότητας και της αξιοπρέπειας του παιδιού περιλαμβάνει τόσο τις περιπτώσεις όπου πρωταγωνιστής του θέματος είναι παιδί σε ρόλο θύματος, θύτη ή μάρτυρα, όσο και στις περιπτώσεις όπου το θέμα αφορά άλλα μέλη της οικογένειάς του.

Το Άρθρο 36 της Σύμβασης καθορίζει την υποχρέωση του κράτους να προστατεύει «το παιδί από κάθε άλλη μορφή εκμετάλλευσης επιβλαβή για οποιαδήποτε πλευρά της ευημερίας του». Το συγκεκριμένο άρθρο, καλύπτει πολλαπλές μορφές εκμετάλλευσης, άμεσες ή έμμεσες, οι οποίες μπορεί να επιδράσουν αρνητικά στην ευημερία και ποιότητα της ζωής ενός παιδιού. Για παράδειγμα, συνιστά εκμετάλλευση επιβλαβή στα παιδιά, η προβολή τηλεοπτικών προγραμμάτων στα οποία, ενίοτε για εμπορικούς σκοπούς, παρουσιάζεται ζημιογόνο περιεχόμενο, όπως βία, ρατσισμός και σεξ.

Το Άρθρο 19(1) της Σύμβασης καθορίζει την υποχρέωση του κράτους να παίρνει «όλα τα κατάλληλα νομοθετικά, διοικητικά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά μέτρα, προκειμένου να προστατεύσουν το παιδί από κάθε μορφή σωματικής ή πνευματικής βίας, τραυματισμού ή κακομεταχείρισης...» Από το συγκεκριμένο άρθρο προκύπτουν υποχρεώσεις και για τους επαγγελματίες των ΜΜΕ, στις περιπτώσεις όπου το περιεχόμενο συγκεκριμένων τηλεοπτικών προγραμμάτων ασκεί ψυχολογική βία είτε στα παιδιά που το παρακολουθούν είτε στα παιδιά που λαμβάνουν μέρος σε αυτά.

Το Άρθρο 17 της Σύμβασης ρητά επισημαίνει το θετικό ρόλο που οφείλουν να επιτελέσουν τα ΜΜΕ, καθόσον αφορά τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των παιδιών, με την υποστήριξη του κράτους:

«Τα Συμβαλλόμενα Κράτη αναγνωρίζουν τη σημασία του έργου που επιτελούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οφείλουν να φροντίζουν ώστε το παιδί να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες και σε υλικό, που προέρχονται από διάφορες εθνικές και διεθνείς πηγές, κυρίως αυτών που αποσκοπούν στην προαγωγή της κοινωνικής, πνευματικής και ηθικής ευημερίας του, καθώς και της σωματικής και πνευματικής υγείας του. Για το σκοπό αυτόν, τα Συμβαλλόμενα Κράτη υποχρεούνται να: α) Ενθαρρύνουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στη διάδοση πληροφοριών και υλικού που παρουσιάζουν κοινωνική και πολιτιστική χρησιμότητα για το παιδί και που είναι σύμφωνα με το πνεύμα του άρθρου 29 Το άρθρο 29 της Σύμβασης καθορίζει τις υποχρεώσεις του κράτους ως προς τους σκοπούς της εκπαίδευσης που πρέπει να παρέχει σε κάθε παιδί. Συγκεκριμένα καθορίζει ότι η εκπαίδευση πρέπει να αποσκοπεί στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, των χαρισμάτων, των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων του παιδιού, στην ανάπτυξη του σεβασμού για τα δικαιώματα του ανθρώπου, στην ανάπτυξη του σεβασμού για τους γονείς του, την ταυτότητά του, τη γλώσσα του και τις πολιτιστικές του αξίες, στην προετοιμασία του παιδιού για μία υπεύθυνη ζωή σε μία ελεύθερη κοινωνία μέσα σε πνεύμα κατανόησης, ειρήνης, ανοχής, ισότητας των φύλων και φιλίας ανάμεσα σε όλους του λαούς και στην ανάπτυξη του σεβασμού για το φυσικό περιβάλλον.. β) Ενθαρρύνουν τη διεθνή συνεργασία για την παραγωγή, ανταλλαγή και διάδοση τέτοιων πληροφοριών και υλικού που να προέρχεται από διάφορες πολιτιστικές, εθνικές και διεθνείς πηγές. γ) Ενθαρρύνουν την παραγωγή και τη διάδοση παιδικών βιβλίων. δ) Ενθαρρύνουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης όπως λάβουν ιδιαίτερα υπόψη τους τις γλωσσολογικές ανάγκες των αυτόχθονων παιδιών ή των παιδιών που ανήκουν σε μια μειονότητα. ε) Ενθαρρύνουν την επεξεργασία κατάλληλων κατευθυντήριων αρχών για την προστασία του παιδιού από πληροφορίες και υλικό που βλάπτουν την ευημερία του, λαμβάνοντας υπόψη τις διατάξεις των άρθρων 13 Το άρθρο 13 της Σύμβαση καθορίζει τις υποχρεώσεις του κράτους να διασφαλίζει στα παιδιά το δικαίωμα της έκφρασης το οποίο «περιλαμβάνει την ελευθερία αναζήτησης, λήψης και διάδοσης οποιουδήποτε είδους πληροφοριών και ιδεών, ανεξαρτήτως συνόρων, υπό προφορική, γραπτή, τυπωμένη, ή καλλιτεχνική μορφή ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο της επιλογής του παιδιού. 2. Η άσκηση του δικαιώματος αυτού δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο περιορισμών παρά μόνο αυτών που ορίζονται από το νόμο και που είναι αναγκαίοι:
α) Για το σεβασμό των δικαιωμάτων και της υπόληψης των άλλων ή
β) Για τη διαφύλαξη της εθνικής ασφάλειας ή της δημόσιας τάξης ή της δημόσιας υγείας και των δημόσιων ηθών.»
και 16».

1. Οι αρνητικές επιδράσεις στα παιδιά θεατές από την παρακολούθηση βίας σε ψυχαγωγικά προγράμματα της τηλεόρασης
Υπάρχει μεγάλο εύρος επιστημονικών δεδομένων που υποδεικνύει ότι η παρακολούθηση βίας μέσω της τηλεόρασης έχει ζημιογόνες συνέπειες στα παιδιά. Οι ζημιογόνες συνέπειες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες οι οποίες παρατίθενται στις επόμενες τρεις παραγράφους.

Τα παιδιά, παρακολουθώντας βία από την τηλεόραση, μαθαίνουν επιθετικές στάσεις και συμπεριφορές. Έρευνες τεκμηριώνουν μεγάλη συσχέτιση μεταξύ παρακολούθησης βίας από την τηλεόραση και επακολουθούμενης επιθετικής συμπεριφοράς. Έκθεση σε τηλεοπτικές σκηνές, όπου τα προβλήματα επιλύονταν μέσω βίας, συμβάλλει στη δημιουργία σεναρίων τα οποία τα παιδιά μαθαίνουν να εφαρμόζουν στο δικό τους κόσμο, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Υπάρχουν εκατοντάδες πειραματικές και διαχρονικές μελέτες που υποστηρίζουν ότι, η παρακολούθηση τηλεοπτικής βίας οδηγεί σε αύξηση της επιθετικότητας και ότι αυτή η επιθετικότητα μπορεί να αποτελέσει μέρος ενός μακροχρόνιου συμπεριφοριστικού μοτίβου. [4]

Παιδιά συστηματικοί θεατές (heavy viewers) τηλεοπτικής βίας απευαισθητοποιούνται έναντι στη βία και στα θύματά της στον πραγματικό κόσμο. Πολλές μελέτες υποδεικνύουν ότι συστηματικοί θεατές βίας, παρουσιάζουν λιγότερο φυσιολογικές αντιδράσεις σε βίαια βίντεο σε σύγκριση με περιστασιακούς θεατές (heavy viewers), και ότι γενικότερα η φυσιολογική διέγερση μειώνεται καθώς οι θεατές παρακολουθούν όλο και περισσότερη βία στα ΜΜΕ. Τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες, είναι ευάλωτοι σε αυτό το φαινόμενο. Υπάρχουν, επίσης, δεδομένα που υποστηρίζουν ότι η παρακολούθηση λεπτομερών παραστατικών σκηνών βίας μεγεθύνει το φαινόμενο της απευαισθητοποίησης. [4]

Η παρακολούθηση βίας μέσω των ΜΜΕ αυξάνει το φόβο θυματοποίησης στα παιδιά. Οι θεατές που εκτίθενται σε μεγάλες δόσεις τηλεοπτικής βίας, τείνουν να πιστεύουν ότι ο κόσμος είναι ένα βίαιο και τρομακτικό μέρος. Αυτό το φαινόμενο οδηγεί σε ένα υπερβολικό φόβο για το έγκλημα ή την θυματοποίηση, το οποίο επιμένει στο χρόνο τόσο σε παιδιά όσο και σε ενήλικες. Περαιτέρω, βραχυπρόθεσμες αντιδράσεις όπως τρόμος και διαταραχές ύπνου, μπορεί να προκληθούν στο παιδί μετά από έκθεση σε παραστατική βία ή έντονες σκηνές κινδύνου, ειδικότερα εάν οι σκηνές σχετίζονται με συγκεκριμένες απειλές π.χ. από τέρατα. [4]

Τα ανωτέρω συνιστούν τις πιο σημαντικές επιδράσεις της έκθεσης των παιδιών σε βία μέσω των ΜΜΕ. Αποτελούν, κυρίως, το αποτέλεσμα μιας αργής αθροιστικής διαδικασίας παρακολούθησης αναρίθμητων σκηνών βίας, στο πέρασμα πολλών χρόνων παρακολούθησης. [4]

2. Τα ειδησεογραφικά προγράμματα της τηλεόρασης

Παραδοσιακά, η κοινωνική ανησυχία και η ερευνητική προσπάθεια σχετικά με την καταλληλότητα της βίας που παρουσιάζεται μέσω των ΜΜΕ, επικεντρώθηκε στις αρνητικές επιδράσεις της βίας, όπως παρουσιάζεται από τα ψυχαγωγικά προγράμματα.[8] Παρόλο ότι το πρόγραμμα των ειδήσεων είναι το πιο ρεαλιστικό, και το πιο πλατιά παρακολουθούμενο πρόγραμμα, τόσο από ενήλικες όσο και από παιδιά, έχει αγνοηθεί η συχνότητα της βίας η οποία παρουσιάζεται στις τηλεοπτικές ειδήσεις με αποτέλεσμα να υπάρχει και πολύ λιγότερη σχετική έρευνα. [8], [5]

Μελέτες που διενεργήθηκαν σε διάφορες χώρες καταδεικνύουν ότι, οι τηλεοπτικές ειδήσεις, περιλαμβάνουν στην πλειοψηφία τους θέματα που σχετίζονται με βία και πόνο, υπερτονίζουν το έγκλημα και στηρίζονται πολύ σε αισθησιακές παρουσιάσεις της βίας. [5], [8] Περαιτέρω, συχνά η παρουσίαση των ειδήσεων στηρίζεται σε στερεοτυπικές υποθέσεις και επικεντρώνεται στις συναισθηματικές και τραγικές πτυχές της είδησης. Λόγω του εντυπωσιασμού που προκαλεί ο πιο πάνω τρόπος παρουσίασης των ειδήσεων και της εμπορικής τους αξίας, οι «κακές» ειδήσεις (bad news) παρουσιάζονται νωρίτερα στο πρόγραμμα, ενώ διαπιστώνεται ότι οι «κακές» ειδήσεις παλαιότερων εποχών έχουν, αντικατασταθεί από ακόμα χειρότερες ειδήσεις στην σημερινή εποχή. [5]



3. Οι αρνητικές επιδράσεις στα παιδιά θεατές από την παρακολούθηση βίας σε ειδησεογραφικά προγράμματα της τηλεόρασης

Από μελέτες, έρευνες και βιβλιογραφία προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα καθ’ όσον αφορά τις αρνητικές επιδράσεις στα παιδιά θεατές, από την παρακολούθηση βίας σε ειδησεογραφικά προγράμματα της τηλεόρασης:

· Η επαναλαμβανόμενη φύση των τηλεοπτικών ειδήσεων και η ομοιότητα των μηνυμάτων τους, μπορεί να έχει μακροχρόνιες συνέπειες σε αξίες, σε συμπεριφορές και σε στάσεις/πεποιθήσεις, σχετικά με την πραγματικότητα της κοινωνίας γενικότερα και της βίας ειδικότερα. [5]
· Τα ευρήματα δείχνουν ότι η έκθεση των παιδιών στην τηλεοπτική βία των ειδήσεων, προκαλεί διάφορες συναισθηματικές αντιδράσεις. [2], [7] Τέτοιες αντιδράσεις μπορεί να είναι βραχείες αντιδράσεις φόβου, μακροχρόνιες αντιδράσεις ανησυχίας [9], άγχος, διαταραχές ύπνου, ακόμα και μετατραυματικές διαταραχές. [8]
· Ο φόβος και η ανησυχία που μπορεί να προκληθεί από την παρακολούθηση ειδήσεων είναι μεγαλύτερη στα κορίτσια παρά στα αγόρια [7], [9] και μεγαλύτερη στους περιστασιακούς από ότι τους συστηματικούς θεατές. [9]
· Αντιδράσεις παρόμοιες, με αυτές που παρατηρούνται στα παιδιά από την παρακολούθηση ψυχαγωγικών προγραμμάτων βίαιου περιεχομένου, παρατηρούνται στα παιδιά και από την παρακολούθηση βίαιων ειδήσεων. Συγκεκριμένα: α) Οι βίαιες ειδήσεις, ειδικά όταν παρουσιάζουν αισθησιακές εικόνες όπλων και ζωντανής μετάδοσης βίας, μπορεί να οδηγήσουν σε βραχυπρόθεσμες επιθετικές συμπεριφορές. β) Οι ειδήσεις που παρουσιάζουν βία, μπορεί να δημιουργήσουν στα παιδιά στάσεις και εντυπώσεις ότι η βία είναι ένα δικαιολογημένο μέσο προστασίας ή μέθοδος επίλυσης συγκρούσεων. γ) Η συχνή θέαση επιθετικότητας σε προγράμματα ειδήσεων μπορεί επίσης να κάνει τους νεαρούς θεατές λιγότερο ευαίσθητους στην αναστάτωση και καταπόνηση άλλων ανθρώπων και περισσότερο ανεκτικούς στην επιθετική συμπεριφορά. [8]
· Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά μπορεί να επηρεαστούν αρνητικά, από την παρουσίαση τόσο των φυσικών συνεπειών της βίας (π.χ. αίμα, πτώματα) όσο και των συναισθηματικών συνεπειών (π.χ. φωνές, κλάμα). Και τα δύο είδη συνεπειών πρέπει να αξιολογούνται όταν ερευνάται το ζημιογόνο περιεχόμενο ειδήσεων για παιδιά. [8]
· Όταν το βίαιο περιεχόμενο ενός θέματος παρουσιάζεται ως είδηση, προκαλεί περισσότερες φοβικές αντιδράσεις παρά όταν παρουσιάζεται ως φανταστικό.
· Παρατηρούνται διαφορές στις αντιδράσεις των παιδιών από την παρακολούθηση βίας στις ειδήσεις, ανάλογα με την ηλικία:
Ø Η τάση να αντιδρούν με φόβο σε ειδήσεις με βία ανάμεσα σε αγνώστους και η τάση να αναστατώνονται από φυσικές καταστροφές μειώνεται με την ηλικία. [3]
Ø Ο φόβος και η ανησυχία που μπορεί να προκληθεί από την παρακολούθηση ειδήσεων είναι μεγαλύτερη στα μικρότερα από τα μεγαλύτερα παιδιά. [7], [9]
Ø Η γεωγραφική εγγύτητα της είδησης έχει σημαντική επίδραση στις αντιδράσεις των μεγαλύτερων παιδιών, αλλά όχι των μικρότερων παιδιών. Τα μεγαλύτερα παιδιά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να φοβηθούν και να νιώσουν ευάλωτα σε μια ιστορία, όταν αφορά τοπικό παρά μη τοπικό έγκλημα. [6]
Ø Οι πιο πάνω διαφορές μπορεί να οφείλονται στο αναπτυξιακό στάδιο που βρίσκεται ένα παιδί, στην ικανότητά του να διακρίνει ανάμεσα σε φαντασία-πραγματικότητα [3], στο επίπεδο γενικών γνώσεων που κατέχει και στην ικανότητά του να επικεντρωθεί στις κεντρικές πληροφορίες. [1]
· Η παρακολούθηση ειδήσεων με ιδιαίτερα έντονο βίαιο περιεχόμενο, μπορεί να προκαλέσει τεράστιο άγχος, ακόμα και συμπτώματα μετατραυματικής διαταραχής. Μελέτες σχετικά με τις συναισθηματικές αντιδράσεις των παιδιών που παρακολούθησαν τηλεοπτικά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις Η.Π.Α., έδειξαν ότι η πλειοψηφία των παιδιών βίωσαν έντονες αντιδράσεις άγχους και σε ορισμένες περιπτώσεις παιδιά παρουσίασαν μετατραυματικές διαταραχές. [8]
· Φαίνεται ότι δεν επηρεάζονται όλα τα παιδιά με τον ίδιο τρόπο ή στον ίδιο βαθμό από τη θέαση βίαιων σκηνών στην τηλεόραση. [4], [5]
· Οι επικρατέστερες φοβογόνες κατηγορίες ειδήσεων όπως προέκυψαν από διάφορες έρευνες είναι:
Ø βία ανάμεσα σε αγνώστους, [3]
Ø πόλεμοι [3], [8]
Ø πείνα στο εξωτερικό [3]
Ø φυσικές καταστροφές [3], [7], [8]
Ø διαπροσωπική βία, [7]
Ø πυρκαγιές, [7]
Ø αεροπορικά ή αυτοκινητιστικά δυστυχήματα [7], [8]
Ø οπτικές παρουσιάσεις των συνεπειών της βίας [7]
Ø συνηθισμένες ειδήσεις όπως αναφορές για εγκλήματα [8]

1. Συμπεράσματα

Λαμβάνοντας υπόψη τα προηγούμενα ερευνητικά δεδομένα και την αρχή της διασφάλισης του συμφέροντος του παιδιού, θα μπορούσε να λεχθεί ότι η παρακολούθηση ειδήσεων, ειδικότερα όταν πρόκειται για παιδιά κάτω των 8 ετών, θα πρέπει να αποφεύγεται. Κι αυτό διότι α) στα προγράμματα ειδήσεων παρατηρείται αυξανόμενη επικέντρωση σε αισθησιακές και βίαιες ειδήσεις, β) οι περισσότερες παρουσιάσεις ειδήσεων δεν είναι προσαρμοσμένες στο γνωστικό επίπεδο και τις συναισθηματικές εμπειρίες των παιδιών, και γ) η παρακολούθηση βίαιου περιεχομένου ειδήσεων μπορεί να έχει αρνητικές συναισθηματικές επιδράσεις στα παιδιά, όπως φόβο, άγχος, ανησυχία και διαταραχές ύπνου. Το είδος και η ένταση των συναισθηματικών επιδράσεων, φαίνεται ότι σχετίζεται με την ηλικία των παιδιών, το φύλο, το αν είναι συστηματικοί ή περιστασιακοί θεατές, την ένταση της βιαιότητας της είδησης και τέλος, τον τρόπο παρουσίασης της είδησης (π.χ. τη χρήση της γλώσσας, της εικόνας και των ήχων).

Παρόλο όμως ότι τα παιδιά μπορεί να επηρεαστούν συναισθηματικά από το περιεχόμενο των ειδήσεων, αφού τα περισσότερα τηλεοπτικά προγράμματα ειδήσεων τα οποία δημιουργούνται για ενήλικες δεν είναι κατάλληλα για παιδιά μικρότερα των 8 ετών, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να μείνουν εξολοκλήρου μακριά από ειδήσεις. Κι αυτό διότι τα παιδιά, καθώς μεγαλώνουν πρέπει να αποκτούν γνώση των προβλημάτων του κόσμου, έστω κι αν στηρίζονται κυρίως στην τηλεόραση για να την αποκτήσουν.

Επομένως, προκειμένου να προστατευθεί η ψυχολογική υγεία των παιδιών, αλλά και να διασφαλιστεί η γνώση τους για τα τοπικά αλλά και παγκόσμια γεγονότα, θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα προστατευτικό πλαίσιο αρχών, κατευθυντήριων γραμμών και πρακτικών που αφορά, τόσο τους επαγγελματίες του χώρου των ΜΜΕ όσο και τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς.

2. Εισηγήσεις που αφορούν τους επαγγελματίες του χώρου των ΜΜΕ για την προστασία των παιδιών

2.1. Κείμενα διεθνών σωμάτων με δεοντολογικά και επαγγελματικά κριτήρια
που αφορούν τους επαγγελματίες του χώρου των ΜΜΕ για την προστασία
των δικαιωμάτων των παιδιών

Οι επαγγελματίες του χώρου των ΜΜΕ διαδραματίζουν τεράστιο ρόλο στον τρόπο που πλέον διαμορφώνονται οι κοινωνικές αξίες, οι στάσεις και οι νοοτροπίες, τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά, τα οποία αποτελούν μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα του πληθυσμού. Στα πλαίσια του ρόλου τους και της τεράστιας ευθύνης τους προς στα παιδιά, τα ΜΜΕ οφείλουν να εφαρμόζουν αυστηρά επαγγελματικά και δεοντολογικά κριτήρια, όπως αναλύονται στα κείμενα των πιο κάτω διεθνών σωμάτων.

2.1.1. Οδηγίες και Αρχές της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων για την
Αναφορά Θεμάτων που Αφορούν Παιδιά

Η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (ΔΟΔ) κατάρτισε «Οδηγίες και Αρχές για την Αναφορά Θεμάτων που Αφορούν Παιδιά» («Children’s Rights & Media: Guidelines & Principles for reporting on issues involving children»). Αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές καταρτίστηκαν από δημοσιογραφικούς οργανισμούς 70 χωρών στο Πρώτο Παγκόσμιο Συμβουλευτικό Συνέδριο για τη Δημοσιογραφία και τα Δικαιώματα του Παιδιού στην Βραζιλία, το 1998, και υιοθετήθηκαν από το Συμβούλιο της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων, στη Σεούλ, το 2001.

-www.mediawise.org.uk/display_page.php?id=792 (για το αγγλικό κείμενο)

-Παράρτημα 4 στον Οδηγό για δημοσιογράφους, της UNICEF με θέμα: «Τα ΜΜΕ και τα Δικαιώματα των Παιδιών» (για το ελληνικό κείμενο)

2.1.2. Αρχές και Κατευθυντήριες Γραμμές της UNICEF

Η UNICEF έχει καταρτίσει κείμενο αρχών με τίτλο «Principles for ethical reporting on children». Αυτές οι αρχές μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους δημοσιογράφους και τα ΜΜΕ ως κατευθυντήριες γραμμές, όταν πρόκειται να κάνουν αναφορές σε θέματα που επηρεάζουν παιδιά.

-www.unicef.org/media/media_tools_guidelines.html

2.1.3. Οδηγός για δημοσιογράφους, της UNICEF με θέμα: «Τα ΜΜΕ και τα

Δικαιώματα των Παιδιών»

Ο στόχος του Oδηγού είναι η πληρέστερη ενημέρωση των επαγγελματιών των ΜΜΕ για τις ιδιαιτερότητες αλλά και τους κινδύνους που απειλούν την παιδική ηλικία, ούτως ώστε να χειρίζονται τα εν λόγω θέματα με γνώση, υπευθυνότητα και σεβασμό στο παιδί. Αποτελεί τη βάση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων προς τους δημοσιογράφους σε όλο τον κόσμο που στηρίζονται από την UNICEF και τη Διεθνή Συνομοσπονδία Δημοσιογράφων. Η αρχική ανάθεση για τη δημιουργία του Oδηγού, έγινε από την UNICEF, τo 1999, με αφορμή τον εορτασμό των δέκα χρόνων από την υιοθέτηση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών και σχεδιάστηκε από την οργάνωση για τη δεοντολογία στα ΜΜΕ MediaWise που έχει την έδρα της στη Μεγάλη Βρετανία.

Ο συγκεκριμένος Oδηγός, μεταφράστηκε στα Ελληνικά το 2009, με πρωτοβουλία της Ελληνικής Επιτροπής της UNICEF και τη στήριξη του Ελλαδικού Υπουργείου Εσωτερικών. Το Γραφείο της Κυπρίας Επιτρόπου Προστασίας των Δικαιωμάτων του Παιδιού, προγραμματίζει την έκδοση του συγκεκριμένου Οδηγού στην Κύπρο και την προώθησή του, στα πλαίσια εκπαιδευτικού προγράμματος προς τους επαγγελματίες των ΜΜΕ το οποίο προβλέπεται να διοργανωθεί από το Γραφείο της Επιτρόπου μέσα στο 2011.

2.2. Πρόσθετες κατευθυντήριες γραμμές αναφορικά με τη παρουσίαση ειδήσεων
από τα ΜΜΕ

Η ευθύνη των δημοσιογράφων για την εφαρμογή επαγγελματικών κριτηρίων που να διασφαλίζουν τα δικαιώματα των παιδιών, αφορά και την παρουσίαση ειδήσεων. Η αναφορά ειδήσεων, δεν είναι απλά παθητική αντανάκλαση της πραγματικότητας του κόσμου μας, αλλά το φίλτρο το οποίο επιλεκτικά χρωματίζει τον κόσμο και δομεί τον τρόπο που βιώνουμε την πραγματικότητα. [5]

Σε σχέση με την παρουσίαση ειδήσεων, τα ΜΜΕ θα πρέπει:

· να αποφεύγουν την λεπτομερή και εκτεταμένη αναφορά σε ειδήσεις που αφορούν βία και κακοποίηση.
· να επιδιώκουν ισορροπία ανάμεσα στο δικαίωμα ενημέρωσης του κοινού και την προστασία των δικαιωμάτων, τόσο των θυμάτων όσο και των υπόπτων.
· να αποφεύγονται γενικοί χαρακτηρισμοί που στιγματίζουν παιδιά ή ομάδες παιδιών, π.χ να τονίζεται η εθνικότητα παιδιού που φέρεται ως δράστης, όταν τούτο δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το αδίκημα/ παραβατική πράξη.
· να αποφεύγουν τη χρήση γλώσσας που πιθανόν να προωθήσει ενέργειες βίας, στερεοτυπική ή μεροληπτική συμπεριφορά από μέρους του κοινού.
· να παρουσιάζουν μόνο τις σχετικές πληροφορίες για τα θύματα και τους υπόπτους. Μη σχετικές πληροφορίες μπορεί να οδηγήσουν σε αρνητικές συνέπειες όπως τη δημιουργία στερεοτύπων.
· να αποφεύγουν τη χρήση αισθησιακής, περιγραφικής και γενικευμένης γλώσσας στην αναφορά περιστατικών σεξουαλικής κακοποίησης. Ειδικότερα, όταν περιλαμβάνονται παιδιά, τα ρεπορτάζ πρέπει να είναι σύντομα και πειθαρχημένα. Όσον αφορά το σχολιασμό, πρέπει να είναι επιστημονικός, αναλυτικός και να περιλαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα που πρέπει να ληφθούν ώστε να αποφευχθεί η επανεμφάνιση τέτοιων περιπτώσεων.
· να χρησιμοποιούν στρατηγικές παρόμοιες με αυτές των παιδικών προγραμμάτων ειδήσεων άλλων χωρών, όπως την επεξήγηση των γεγονότων από ειδικούς με καθησυχαστικό τρόπο, την αποφυγή παραστατικών βίντεο και τη μη χρησιμοποίηση επιπρόσθετων ήχων στο υπόβαθρο, π.χ. ανθρώπων να τσιρίζουν ή μελοδραματικής μουσικής.

2.3. Περαιτέρω εισηγήσεις:

· οι αρμόδιες αρχές, θα πρέπει να μελετήσουν το ενδεχόμενο προώθησης ενός τυποποιημένου συστήματος αξιολόγησης των ειδησεογραφικών προγραμμάτων, στο οποίο να αναφέρεται η καταλληλότητα των ειδήσεων για παρακολούθηση από παιδιά ή το κατά πόσον χρειάζεται γονική καθοδήγηση. [8]
· τα αρμόδια για τα τηλεοπτικά προγράμματα των καναλιών άτομα, θα μπορούσαν να αξιολογήσουν το ενδεχόμενο δημιουργίας προγραμμάτων ειδήσεων, που να απευθύνονται σε παιδιά. Σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ολλανδία, υπάρχουν ειδικά παιδικά προγράμματα ειδήσεων, τα οποία έχουν διάρκεια 15 λεπτών, παρουσιάζονται νωρίς το βράδυ και απευθύνονται σε παιδιά 8-12 χρόνων. Πέραν από την παρουσίαση παιδικών θεμάτων, το κυρίως πρόγραμμα παρουσιάζει τα κυριότερα εθνικά και διεθνή γεγονότα. Προκειμένου να περιοριστούν οι πιθανές συνέπειες των βίαιων θεμάτων, οι παραγωγοί χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές, π.χ. ζητούν από ειδικούς να επεξηγήσουν τα γεγονότα με ένα καθησυχαστικό τρόπο, αποφεύγουν παραστατικά βίντεο και δεν χρησιμοποιούν στο υπόβαθρο επιπρόσθετους ήχους, ανθρώπινες φωνές ή μελοδραματική μουσική. [8]

3. Εισηγήσεις που αφορούν τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς για την προστασία των παιδιών θεατών
Στις περιπτώσεις που μεγαλύτερα παιδιά παρακολουθούν τις ειδήσεις, πρέπει να το κάνουν επιλεκτικά και στην παρουσία ενός γονιού, ο οποίος ως μεσολαβητής, να επεξηγεί τα μηνύματα που παρουσιάζονται. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί, μπορούν να μειώσουν τις πιθανές αρνητικές επιδράσεις των βίαιων παρουσιάσεων ειδήσεων, κάνοντας τα παιδιά πιο κριτικά έναντι στη βία των ειδήσεων. Επίσης, μπορούν να διδάξουν τα παιδιά πώς να αντιμετωπίζουν το άγχος που προκαλείται από τη βία των ειδήσεων, παρέχοντας ένα καλύτερο πλαίσιο κατανόησης των πληροφοριών που παρουσιάζονται. [8] Παρόλα αυτά έρευνες έχουν καταδείξει ότι η παροχή επεξήγησης από μέρους του γονιού μπορεί να μειώσει το φόβο, την ανησυχία και το θυμό, μόνο στα μικρότερα παιδιά ηλικιών 8-10 χρόνων και ανάλογα του βαθμού στον οποίο έχουν ήδη εκτεθεί στις ειδήσεις. Στην ίδια έρευνα έχει φανεί ότι, η απαγόρευση παρακολούθησης ειδήσεων στα παιδιά, δεν είχε αποτέλεσμα. [2]

Η πιο κάτω λίστα, περιλαμβάνει ερωτήσεις οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν προκειμένου να αξιολογηθούν οι ειδήσεις σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων που παρουσιάζονται σε κεντρικά δελτία ειδήσεων. Στη λίστα, παρατίθενται και ενδεικτικά παραδείγματα –όχι εξαντλητικά- από τα σχετικά δελτία ειδήσεων, τα οποία η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης μου διαβίβασε.

1. Παρουσιάζονται πληροφορίες ή φωτογραφίες που αποκαλύπτουν ακόμη κι εξ αμελείας την ταυτότητα των θυμάτων;
2. Τα κακοποιημένα παιδιά παρουσιάζονται ως θύματα ή ως άτομα με δικαιώματα και αξιοπρέπεια;
3. Ποιος είναι ο πιθανός αντίκτυπος από την παρουσίαση της είδησης στα εμπλεκόμενα παιδιά;
4. Μέσα από την παρουσίαση της είδησης, δίνεται η εντύπωση ότι το παιδί συμμετέχει με τη θέλησή του στην κακοποίηση; Π.χ. «ήρθε σε συνουσία», «διακόρευση», «διευθετούσε ερωτικά ραντεβού».
5. Παρουσιάζονται πληροφορίες ή φωτογραφίες που να αποκαλύπτουν ακόμη κι εξ αμελείας την ταυτότητα των υπόπτων ή/και των οικογενειών τους; π.χ. «39χρονος ΕΠΥ, πατέρας και ο ίδιος ανήλικου κοριτσιού», «ο ίδιος είναι πατέρας τριών παιδιών στην Ελλάδα και βρίσκεται σε διάσταση με τη σύζυγό του».
6. Ο τρόπος παρουσίασης μπορεί να οδηγήσει σε δημιουργία στερεοτύπων, να ενισχύσει τις διακρίσεις ή να προκαλέσει μίσος προς συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού; Π.χ. με αναφορές στο επάγγελμα ή την εθνική καταγωγή.
7. Περιλαμβάνονται υποκειμενικές απόψεις, συναισθήματα του δημοσιογράφου ή του παρουσιαστή, τα οποία να υποβαθμίζουν την αντικειμενική παρουσίαση της είδησης; Π.χ. «αποτρόπαιες πράξεις του», «θύμα των αρρωστημένων ορέξεών του», «συγκλονίζουν τα στοιχεία … μόνο και μόνο για το γεγονός ότι ένας άνθρωπος μέσα σε μια γειτονιά προσπάθησε και πείραξε τόσα πολλά μικρά παιδιά», «ειδεχθείς πράξεις του».
8. Η παρουσίαση της είδησης επενδύθηκε με αισθησιακές πληροφορίες, με δραματοποιημένες σκηνές βίας ή μουσικής; Π.χ. «με δάκρυα στα μάτια», «ζήτησε ιερέα να εξομολογηθεί».
9. Συμπεριλήφθηκαν επιστημονικές αναφορές π.χ. στατιστικά στοιχεία, απόψεις ειδικών ή/και τα ειδικά προστατευτικά μέτρα που μπορούν ληφθούν σχετικά με το φαινόμενο;
10. Ποιο είναι το κυρίαρχο τελικό προϊόν της είδησης στο θεατή; Η συναισθηματική αντίδραση ή η ενημέρωση;

Βιβλιογραφία:

[1] Beentjes, H. & Vlijmen, J. (1998). Children’s Understanding of Television
news. Communications, 23(4), 463–474.

[2] Buijzen, M., Walma van der Molen, J.H. & Sondij, P. (2007). Parental Mediation of

Children's Emotional Responses to a Violent News Event. Communication Research, 34, 212-230.

[3] Cantor, J. & Nathanson, A.I. (1996). Children's Fright Reactions to Television

News. Journal of Communication 46(4), 139-152.

[4] Kunkel, D. & Zwarun, L. (2006). How real is the problem of TV violence? In Dowd,
N.E., Singer, D.G. & Wilson, R.F (Eds.), Handbook of Children, Culture, and
Violence (pp.203-224). Thousand Oaks: Sage publications.

[5] Johnson, R.G. (1996). Bad News Revisited: The Portrayal of Violence, Conflict

and Suffering on Television News. Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 2(3), 201-216.

[6] Smith, S.L. & Wilson, B.J. (2000). Children’s reactions to a television news story:

the impact of video footage and proximity to crime. Communication Research, 27, 641-673.

[7] Walma Van Der Molen, J.H., Valkenburg, P.M. & Peeters, A.L. (2002).
Television News and Fear: A Child Survey. Communications, 27(3), 303–317.

[8] Walma van der Molen, J.H. (2004). Violence and Suffering in Television News:

Towards a Broader Conception of Harmful Television Content for Children.
Pediatrics, 113 (6), 1771-1775.

[9] Walma van der Molen, J.H. & Bushman, B.J. (2008). Children’s Direct Fright and

Worry Reactions to Violence in Fiction and News Television Programs. The
Journal of Pediatrics, 153, 420-424.

http://www.mediawise.org.uk
Ιστοσελίδα οργάνωσης για τη δεοντολογία στα ΜΜΕ MediaWise (πρώην PressWise) που έχει την έδρα της στη Μεγάλη Βρετανία.